بزرگان شیمی
امام جعفر صادق علیه السلام ( 148- 82 ه . ق / 770- 705 م )
محضر پر فیض حضرت امام جعفر صادق (ع) مجمع جویندگان علوم بود. هر دانش پژوهی که به محفل آن حضرت راه می یافت از خرمن لایزال او خوشه ها بر می داشت و توشه ها می گرفت و با کسب علم و معرفت دانش خود را پر بار می کرد.
ایشان به مطالعات و تتبعات اسلامی و علوم قرانی و سنت و عقیده اکتفاء نکرده و در مطالعه جهان و اسرار آن نیز وارد شده اند.
در علم کیمیا ایشان نخستین کسی بودند که عقیده به عناصر چهارگانه (عناصر اربعه ) آب ، آتش ، خاک و باد را متزلزل کردند.
از فرموده های ایشان است که من تعجب می کنم مردی چون ارسطو چگونه متوجه نشده بود که خاک یک عنصر نیست بلکه عنصرهای متعددی در آن وجود دارد.
ایشان هزار سال پیش از پرستیلی ، لاوازیه و ... دریافته بودند که در آب چیزی هست که میسوزد ( که امروزه آن را هیدروژن می نامند )
تأسیس نخستین دانشگاه اسلامی بدست مبارک حضرت باقر (ع)آغاز شد و توسط فرزند ایشان حضرت امام جعفر صادق (ع) پایان پذیرفت.
از ویژگیهای این دانشگاه توجه آن به مسأله تخصص و تربیت متخصص بوده ، امام جعفر صادق (ع) مبتکر این مسأله بودند و به تربیت متخصصان توجه ویژه ای داشتند.
از امام جعفر صادق (ع) رساله ای از علم کیمیا تحت عنوان رساله فی علم الصناعه و الحجر المکرم باقی مانده که دکتر * روسکا * آن را به زبان آلمانی ترجمه و در سال 924 آن را تحت عنوان « جعفر صادق امام شیعیان ، کیمیاگر عرب » در هایدسبرگ به چاپ رسانده است.
یکی دیگر از دانشمندان به نام دکتر * محمد یحیی هاشمی * ضمن بررسی رساله فوق تحقیقات ارزنده ای درباره نظریات امام صادق (ع) در کیمیا انجام داده و نتیجه این تحقیقات را بصورت کتابی به چاپ رسانده است ( 1959 ، قاهره ، حلب ، بغداد )بعنوان مثال و برای آشنایی با نظرات حضرت صادق (ع) در شیمی خلاصه ای از بررسی دکتر هاشمی را ذیلاً درج می کنیم :
از شرحی که امام صادق (ع) برای اکسید می دهد ، چنین معلوم می شود که اکسید جسمی بوده که از آن برای رفع ناخالصی در فلزات استفاده شده است. ایشان تهیه اکسید اصفر( اکسید زرد ) را از خون ، آهن و خاکستر به کمک حرارت و با وسایل آزمایشگاهی آن دوره مفصلاً شرح داده و نتیجه عمل را که جسمی است زرد رنگ ، اکسید زرد نام نهاده اند.
این شرح کاملاً با فروسیانید پتاسیم که جسمی است زرد رنگ به فرمول K4[ Fe(CN)6 ] تطبیق می کند. ایشان طرز تهیه اکسید را از اکسید زرد به کمک حرارت در مجاورت هوا شرح می دهند.
این شرح نیز با تهیه فری سیانور پتاسیم K3[Fe(CN)6 ]از فروسیانور پتاسیم قابل تطبیق است زیرا فری سیانور پتاسیم در واقع از اکسیداسیون فرو سیانور پتاسیم حاصل می شود که فرمول واکنش به ترتیب زیر است :
اکسید سرخ 2k4[ Fe(CN)6 ] + 1/2O2 =K2O + 2K3[ Fe(CN)6 ] اکسید زرد
جسم حاصل قرمز رنگ می باشد و جالب است که امام صادق (ع)آن را اکسید احمر (قرمز )نامیده اند.
باید توجه داشت که شیمیدانان تا سال 1985 یعنی بعد از چاپ رساله امام صادق (ع) این دو نمک را نمی شناختند و مبتکر تهیه این دو نمک امام صادق (ع) می باشند. این مواد نقش مهمی در تهیه آبی پروس
( یا فریک فروسیانور ) Fe4 [ Fe(CN)6 ]3 جسمی آبی رنگ که از اثر نمک های فریک بر فروسیانور پتاسیم بدست می آید ،
4Fe3- + 3[ Fe(CN)6 ]4- à Fe4 [ Fe(CN)6 ]3
و نقش مهمی در خالص سازی طلا ایفا می کند.
روش خالص سازی طلا با استفاده از این مواد ، هفت قرن پیش از آنکه در اروپا متداول گردد ، توسط امام صادق (ع) بیان شده است.
ایشان پس از تهیه اکسید احمر و یا تعبیر امروزی سیانور مضاعف آهن و پتاس ، آنرا بوسیله حرارت در فضای بسته دور از هوا ، به سیانور پتاسیم (KCN) تبدیل و سپس آنرا با مقداری طلا ناخالص در مجاورت آب سرد ترکیب کرده و به نتیجه عمل آهن اضافه کرده تا طلا آزاد شود و این شرح را می توان امروزه با فرمول شیمیایی بصورت زیر نشان داد :
2Au + 4KCN + 2H2O + O2 à 2K[ Au(CN)2 ] + 2KOH + H2O2
3K[ Au(CN)2 ]4Fe à K3[ Fe(CN)6 ]
